Een meer dan 300 jaar oude preekstoel in de Onze-Lieve-Vrouwekerk van Dendermonde heeft een fikse rel ontketend in Turkije. Op de voet van de houten preekstoel is te zien hoe twee engelen de profeet Mohammed en de Koran vertrappelen. "Even erg als de Deense cartoons of de Wilders-film in Nederland", schrijft de Turkse krant 'Nieuwe Dageraad' op haar voorpagina onder de titel 'Stop deze zwijnerij!".
Het werk van Mattheus van Beveren uit 1684 is meer dan 300 jaar oud. Dat het nu plots opduikt, heeft wellicht veel te maken met Paul Beliën, een conservatieve publicist én de man van VB-parlementslid Alexandra Colen. Professor Matthias Storme zette de foto van de preekstoel op www.brusselsjournal.com, de site van Beliën. Storme zit zelf in de rechtse hoek, want hij zei ooit dat het een morele plicht was om op het Vlaams Belang te stemmen na hun veroordeling voor racisme. Over het beeld zegt hij dat het wellicht de profeet Mohammed voorstelt en de triomf van het christendom over de islam.
Wellicht?... Zoals je weet, mag de profeet nooit worden uitgebeeld. Met andere woorden: geen mens weet hoe hij eruit zag.
In Turkije schoten die woorden nochtans in het verkeerde keelgat. Heeft Vlaanderen zijn eigen cartoonrel of Wilders-rel? Zo'n vaart zal het wellicht niet lopen. Hoewel... "Stop deze zwijnerij!" titelde de Turkse krant 'Nieuwe Dageraad'. Wel vreemd als het gaat over een beeld van meer dan 300 jaar geleden. En de harde taal ging door: "Na de kruistochten wordt er nog steeds opgeroepen om te vernederen. Dit is even erg als de cartoons in Denemarken of de Wilders-film uit Nederland. Ook paus Benedictus doet niets om dit soort vernederingen tegen te gaan."
Draai het, of keer het: of het nu Mohammed voorstelt of niet: het is weliswaar vernederend indien je een beeld uit de geschiedeniscontext in het heden haalt. Maar wereldwijd vind je zulke beelden, of afbeeldingen, daterend uit het verre verleden, zowel in kerken, musea als op openbare pleinen. Gaan we ze nu allemaal vernietigen?...
Piet Buyse, de burgemeester van Dendermonde, probeert te sussen door te benadrukken dat de vertrappelde man een ongelovige moet voorstellen en niets te maken heeft met het beledigen van de islam, maar gewoon de strijd tegen de ongelovigen moet uitbeelden.
De meeste Dendermondenaars die al jaar en dag in de Onze-Lieve-Vrouwekerk naar de mis gaan vinden het de heisa onbegrijpelijk. 'Dit is een mooie preekstoel, meer hebben wij daar nooit achter gezocht', zegt een van de kerkgangers.
'Zo reageren de meeste bezoekers van de kerk', zegt deken De Baere. 'Niemand snapt waarom er nu plots zoveel te doen is rond de preekstoel die hier al drie eeuwen staat.' Toch is het niet de eerste keer dat het beeld als een belediging van Mohammed het nieuws haalt. Het kunstwerk prijkt op verscheidene internetsites waarop zogenaamde beledigingen van Mohammed getoond worden. Het is op een van die sites dat de Turkse kranten de preekstoel ontdekten.
Voorlopig maakt deken De Baere zich nog geen zorgen. Er werden vanuit fanatieke hoek geen acties aangekondigd. 'Maar we laten niets aan het toeval over. Er werden afspraken gemaakt met de lokale politie van Dendermonde. Die is nu extra waakzaam in en om de kerk.'
Burgemeester Piet Buyse hoopt dat de storm snel overwaait. Hij vindt de heisa onterecht. 'Het is een beeld uit de zeventiende eeuw, met als boodschap dat het ongeloof vertrappeld wordt. Je moet dit in zijn tijdsgeest zien. Het was zeker niet de bedoeling de islam te beledigen.'
Als het van de burgemeester afhangt blijft het beeld in de kerk. 'Dit beeld is geklasseerd. Het is jammer dat het totaal onterecht verkeerd bekeken wordt'.
Nu laten we Professor Matthias Storme zelf aan het woord...
"Een preekstoel uit 1684 waarvan een foto meer dan 2 jaar geleden op internet circuleerde heeft blijkbaar enige heisa veroorzaakt. Ik werd opgebeld door een journaliste van 'De Standaard' met de dringende vraag waarom ik die foto had gepost. Bij de foto staat een korte tekst die de beelden van de preekstoel heel kort beschrijft. Dat alles zou dus normalerwijze geen reden vormen voor een dergelijke vorm van onderzoeksjournalistiek indien die tekst niet toevallig 'Mohammed' vermeldde.
Op de website van 'Brussels Journal' van 2 jaar geleden luidt het: "These two photographs were taken in the Church of Our Lady in Dendermonde, Flanders (Belgium). They show the late 17th century pulpit, sculpted in wood by Mattheus van Beveren. The person subdued by the angels and having a Koran in his hands is generally thought to be Mohammed. The sculpture represents the triumph of christianity over islam".
Aangezien de journaliste het blijkbaar toch niet allemaal goed begrepen heeft en bovendien met gebruik van aanhalingstekens zinnen in mijn mond legt die ik nooit heb uitgesproken, zal ik de lezer toch maar even de ware toedracht vertellen.
In de nasleep van de Deense karikaturenstrijd waren er ook nu en dan wel eens cultuurhistorische bijdragen en debatten, onder meer ook over de vraag in welke mate en hoe Mohammed in het verleden was afgebeeld. Om daarover historisch correcte informatie te verzamelen vroeg de webmeester van de "Mohammed Image Archive" om alle historische afbeeldingen van Mohammed in te zenden - en U vindt die verzameling dan ook op een tiental elkaar spiegelende webstekken onder de naam "Mohammed Image Archive" (o.a. op jthz en op zombietime).
Aangezien ik in kunsthistorische en toeristische werken over Dendermonde gelezen had dat de preekstoel van de Onze-Lieve-Vrouwekerk een beeltenis van Mohammed bevatte, heb ik een foto daarvan (door een kennis gemaakt) ingezonden en tegelijk ook gesuggereerd aan 'Brussels Journal' (waar ik in die periode enkele artikelen op had gepubliceerd) die ook op te nemen in de rubriek ditjes en datjes - 'odds and ends'.
De tekst bij de foto is overgenomen uit de bronnen die ik bezorgde en zeker niet door mij uitgevonden. De foto is in dezelfde maand (april 2006, dus meer dan 2 jaar geleden) overgenomen door enkele andere websites (bijvoorbeeld: never yet melted) - maar twee jaar lang is er geen haan die ernaar kraaide. Op het "Mohammed Image Archive" prijkt hij tussen een reeks andere afbeeldingen uit de periode van Middeleeuwen tot Barok, een cultuurhistorisch interessante collectie.
Na een scheldpartij in een Turkse krant verklaarden de Dendermondse conservator en burgemeester, die beiden allicht al een beetje islamofobie kregen in de letterlijke betekenis van het woord, dat het niet om Mohammed ging maar om een persoon die het ongeloof symboliseert. Alsof het bij een beeld uit 1684 niet allebei tegelijk zou kunnen zijn natuurlijk.
Voor zover het dan toch belangrijk zou zijn, geef ik maar de elementen van interpretatie. Gaat het wel om Mohammed ? Dat weet ik niet, maar die interpretatie heb ik alvast niet uitgevonden. Het is gewoon de overgeleverde interpretatie die in de meeste boeken staat die het kunstwerk beschrijven. Zo schrijft "Langs Vlaamse Wegen - Dendermonde" over dit beeld dat het " ...afgaande op zijn oosters aandoende muts en het boek dat hij onder zijn arm klemt, zeer waarschijnlijk Mohammed met de Koran voorstelt, waardoor de triomf van Christendom op ketterij wordt gesuggereerd." (ook weergegeven op denderend.be). Dit boek door Michiel Heirman (reeks onder eindredactie van Patrick Vissers) werd uitgegeven door de toenmalige Stichting Monumenten- en Landschapszorg vzw, Brussel 1990 in samenwerking met de stad Dendermonde. De dhimmitude was toen nog niet zover gevorderd dat men er zich voor schuwde dit te schrijven. In 2006 bevond die uitleg zich nog op de 'website Planetware', maar die is intussen verdwenen (of dit verdwijnen nu pas gebeurde of reeds 2 jaar geleden weet ik niet). Als 'De Morgen' schrijft dat 'Brussels Journal' de hetze veroorzaakte door dit uit te vinden, dan is dat dus weer informatie op haar niveau.
Maar nu, kan die overgeleverde interpretatie juist zijn? Laat ons even aan de hand van een basiskennis van iconografie en geschiedenis enkele elementen bekijken. Het beeld geeft zonder enige twijfel een triomf van het Christendom over "ongelovigen" weer. Maar welke ongelovige is voor dit beeld uit 1684 gekozen?
Een essentieel iconografisch element is het gesloten boek dat de onderworpen man vasthoudt. Het "ongeloof" is in casu dus alvast een ketterij die gebaseerd is op een boek. Bovendien is de figuur duidelijk oriëntaals en meer bepaald Midden-Oosters gekleed (ik lees dat het volgens de conservator om "perzische" kledij zou gaan). Een heilig boek dus.
Nu zijn er niet zoveel godsdiensten die geheel gegrond zijn op een boek. Enkel op het boek afgaand zou het ook een joodse figuur kunnen zijn met een Thora (of eventueel een Talmoed), of een Zoroastrische figuur, maar dat laatste is totaal onwaarschijnlijk en ook het eerste is dat, gezien de iconografie van de man die het vasthoudt.
Het kunstwerk dateert ook uit 1684, d.w.z. een jaar nadat Wenen ontzet werd door de Poolse koning Jan Sobieski en daardoor uit de handen van de Ottomaanse legers bleef. Ook is er geen enkele religie waarin een heilig boek zo centraal staat en zo onaantastbaar is als de Koran in de islam. Het boek, dat de ketterij symboliseert, kan dus niet anders dan de Koran zijn. Natuurlijk heeft het beeld wel iets te maken met de overwinning over de islam, mijnheer de burgemeester. Hetzelfde geldt wellicht voor onze zondagse croissants, die in 1683 in de Weense patisserieën gebakken worden om de overwinning op de wassende halve maan ("lune croissante") te vieren (al bestonden de "Kipfchen" allicht al veel langer), en de liggende halve maantjes onder de kruisen op vele orthodoxe kerken. Die werden niet gemaakt om aan te geven dat Weners of orthodoxen lunatiekers geworden waren.
Is de door de beeldhouwer afgebeelde persoon dan voor die beeldhouwer echt Mohammed? Dat weet ik niet. Het kan een islamitisch schriftgeleerde zijn - een moefti - of een religieuze rechter - een kadi - of een (valse) profeet - en dus Mohammed vermits hij de enige islamitische profeet is (de islam erkent wel aan Mohammed voorafgaande joodse en christelijke profeten, maar Mohammed is vanuit christelijk oogpunt de enige islamitische "profeet").
Volgens de journaliste van 'De Standaard' zou ik gezegd hebben dat het een imam of een moefti kan zijn, terwijl ik het woord imam in dit verband natuurlijk nooit heb uitgesproken, omdat een imam minstens in de 17e eeuw geen schriftgeleerde is, maar enkel een voorganger in het gebed.
Het is zeker geen louter wereldlijke figuur uit het Ottomaanse rijk, een sultan of zo, want dan zou die met wapens afgebeeld zijn en niet met een heilig boek. Kijk maar naar de talloze beelden en afbeeldingen van christelijke overwinnaars op moren of turken van de middeleeuwen tot de barok: die hadden geen boek vast maar een (krom)zwaard. Er zijn duizenden beelden van "Santiago Matamoros", Sint-Jakob de morendoder in die iconografie. Hier alvast eentje (op de linkerzijde) uit de kathedraal van Santiago ...
In de kapel van het Klein Seminarie in Sint-Niklaas (Sint-Antoniuskerk) staat een beeld van Sint-Johannes Capestrano, afgebeeld in franciscanerpij met in de rechterhand een groot vaandel en de voet op een verslagen Turk (beschreven in Anthony Demey e.a., De Sint-Antoniuskerk te Sint-Niklaas - 300 jaar sobere barok, Bestendige Deputatie van Oost-Vlaanderen, Gent 1996, p. 39, en in J. Dedeurwaarder, Professor Speleers. Een biografie , Gent, 2002, p. 18). Dit barokke beeld toont de overwinning op de Turken bij Belgrado in 1456, die te danken zou zijn geweest aan de tussenkomst van Johannes van Capestrano, die vanaf 1454 een kruistocht tegen de Ottomanen had bepleit en zich tijdens de slag in de voorste rijen bevond. En op de Karelsbrug in Praag staan de H. Procopius en H. Vincentius Ferrer afgebeeld op een sokkel bestaande uit een joodse rabbi, een Turk en een duivel.
Dat de figuur kledij draagt uit het Ottomaanse rijk in de 17e eeuw en er niet uitziet als een bedoeïen uit de zevende eeuw, is niet zo relevant. In de 17e eeuw zoals in de daaraan voorafgaande eeuwen werden historische figuren altijd wel uitgebeeld in de kledij van die tijd en niet van hun tijd; dat zien we ook bij sommige Mohammed-afbeeldingen in het Mohammed Image Archive.
Wat natuurlijk wel klopt is dat niet enkel moslims wel eens als ongelovige of ketter werden afgebeeld. De beeldentaal wisselde naargelang de historische omstandigheden.
Zo vindt men in veel christelijke kerken twee vrouwen, een blinde en een ziende, Synagoge en Ecclesia, die het jodendom respectievelijk het christendom afbeelden (bv in de kathedraal van Straatsburg , waar het beeld Synagoge in maart 2007 zwaar werd verminkt gelukkig een kopie, het origineel staat in het museum). Die iconografie is in het Westen bekend sedert de Karolingers en bestond al eeuwen in het Oosten (Betty Kurth, "Ecclesia and an Angel on the Andrew Auckland Cross", 6. Journal of the Warburg and Courtauld Institutes, 1943, p. 213); vaak werd Synagoge ook door een engel verwezen.
Zo zijn er inderdaad ook beelden van engelen die protestanten verjagen of onderwerpen, maar dan vooral in de 16e eeuw, zoals bv. in de Chiesa del Gesu, de jezuïetenkerk in Rome, de beeldengroep "triomf van het geloof over de ketterij" door Pierre Le Gros, vlakbij het graf van Sint-Ignatius. Daar worden Luther en Huss uit de hemel verjaagd.
Die christelijke verdeeldheid had overigens als neveneffect dat zij bijdroeg tot de Ottomaanse opmars in de 16e en 17e eeuw. En, zoals Desiderius Erasmus uiteenzette in zijn Consultatio de bello Turcis inferendo uit 1530 (het jaar na het eerste beleg van Wenen) (vertaald door J. Piolon, 'De Turkenkrijg', uitg. Donker Rotterdam 2005) (bespreking op ), is de macht van de Turken, het gevolg van de verdeeldheid in West-Europa maar ook van een decadent en futloos geworden christendom, dat de kracht mist om de islam in spiritueel opzicht het hoofd te bieden. Volgens Erasmus moesten de Europeanen dan ook op de eerste plaats de Turk in zichzelf bestrijden."